TFRS 2 Hisse Bazlı Ödemeler

Amaç

1. Bu TFRS’nin amacı; hisse bazlı ödeme işlemleri gerçekleştiren bir işletme tarafından yapılması gereken finansal raporlamaya ilişkin hususların düzenlenmesidir. Bu Standart, özellikle, bir işletmenin gerçekleştirdiği hisse bazlı ödeme işlemlerinin etkilerini, çalışanlarının hisse senedi opsiyon hakkını elde ettiği işlemlere bağlı giderleri de içerecek şekilde, kâr veya zararı ile finansal durumunda gösterilmesini zorunlu kılar.

Kapsam

2. İşletme bu TFRS’yi, aşağıdakiler de dahil olmak üzere; 5 ve 6 ncı Paragraflarda belirtilenler hariç tüm hisse bazlı ödeme işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde uygular:

(a) İşletmenin, özkaynağına dayalı finansal araçlar (hisse senedi veya hisse senedi opsiyonları dahil) karşılığında mal veya hizmet tedarik ettiği, özkaynağa dayalı (özkaynaktan karşılanan) hisse bazlı ödeme işlemleri,
(b) İşletmenin mal veya hizmet tedarik ettiği satıcılarına, elde etmiş olduğu mal veya hizmet karşılığında, hisse senedi veya diğer özkaynağa dayalı finansal araçlarının fiyatlarına (veya değerlerine) göre belirlenmiş bir tutarda borç yüklendiği, nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemleri, ve
(c) İşletmenin mal veya hizmet tedarik ettiği ve buna ilişkin anlaşmanın, işletmenin veya satıcının, anlaşma konusu mal veya hizmet bedelinin nakit olarak (ya da başka bir varlığı yoluyla) veya işletmenin özkaynağına dayalı finansal araçlar ihraç etmesi yoluyla ödenmesi seçeneklerinden birine sahip olduğu işlemler.

3. Bu TFRS açısından, işletmenin özkaynağına dayalı finansal araçların, hissedarları tarafından, mal veya hizmet sağlayanlara (çalışanlar da dahil olmak üzere) intikal ettirilmesi işlemi, ilgili işlemin sağlanan mal veya hizmet dışında bir ödemeye istinaden yapıldığı açık olarak anlaşılmadıkça, hisse bazlı ödeme işlemidir. Bu TFRS, aynı zamanda, ana işletmenin özkaynağına dayalı finansal araçlarının ya da işletmeyle aynı grupta yer alan başka bir işletmenin özkaynağına dayalı finansal araçların, işletmeye mal veya hizmet sağlayan taraflara intikal ettirilmesi işlemlerine de uygulanır.

4. Bu TFRS açısından, işletmenin, özkaynağına dayalı finansal aracını kendi mali gücü oranında elinde bulunduran bir çalışanı (veya diğer taraf) ile yaptığı işlemler, hisse bazlı ödeme işlemi değildir. Örneğin, bir işletmenin belirli bir sınıfta yer alan özkaynağa dayalı finansal aracının bütün sahiplerine, ilave özkaynağa dayalı finansal araçları gerçeğe uygun değerlerinden daha az bir fiyatla satın alma hakkı vermiş olması durumunda, işletmenin herhangi bir çalışanının, anılan özkaynağa dayalı finansal aracın sahibi olması dolayısıyla bu tür bir hakkı kazanması veya söz konusu hakkı kullanması, bu TFRS’nin kapsamına girmez.

5. 2 nci Paragrafta belirtildiği gibi bu TFRS, bir işletmenin karşılığında mal veya hizmet tedarik ettiği hisse bazlı ödeme işlemlerinde uygulanır. Mallar; stokları, sarf malzemelerini, maddi duran varlıkları, maddi olmayan duran varlıkları ve diğer finansal olmayan varlıkları içerir. Ancak işletme, “TFRS 3 İşletme Birleşmeleri” Standardının uygulandığı, işletme birleşmelerinde devralınan net varlıkların bir parçası olarak edinilen mallara bu TFRS’yi uygulamaz. Bu nedenle işletme birleşmelerinde, devralınanın kontrolünün elde edilmesi karşılığında ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçlar bu TFRS’nin kapsamında değildir. Ancak, devralınanın, çalışanlarına, (örneğin hizmetlerinin devamı karşılığı olarak) kendi mali güçleri oranında ihraç ettiği özkaynağa dayalı finansal araçlara bu TFRS uygulanır. Benzer şekilde, hisse bazlı ödeme anlaşmalarında, işletme birleşmeleri veya özkaynağın yeniden yapılandırılması işlemleri sonucunda ortaya çıkan iptal edilme, yenileme ve diğer değişiklikler, bu TFRS’ye uygun olarak muhasebeleştirilir.

6. İşletmenin, “TMS 32 Finansal Araçlar: Açıklamalar ve Sunum” Standardının 8-10 uncu Paragrafları ya da “TMS 39 Finansal araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme” Standardının 5-7 nci Paragrafları kapsamı içinde olan hisse bazlı ödeme işlemleri yoluyla elde ettiği mal veya hizmetlere ilişkin sözleşmelerden doğan işlemlere bu TFRS uygulanmaz.

Muhasebeleştirme

7. İşletme, hisse bazlı ödeme işlemlerinden elde edilen veya devralınan mal veya hizmetleri, mallar teslim alındıkça ya da hizmetler sağlandıkça muhasebeleştirir. İşletme, mal veya hizmetlerin özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemleri yoluyla elde edilmesi durumunda özkaynaklarda, nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemleri yoluyla elde edilmesi durumunda ise borçlarda, anılan işlemler karşılığı meydana gelen artışları muhasebeleştirir.

8. Hisse bazlı ödeme işlemleri aracılığıyla elde edilen veya devralınan mal veya hizmetlerin, varlık olarak muhasebeleştirilmelerinin uygun görülmemesi durumunda, anılan kalemler gider olarak muhasebeleştirilir.

9. Genellikle, mal veya hizmetlerin tüketilmeleri sonucunda gider meydana gelir. Örneğin hizmetler, genellikle hemen tüketilirler ve karşı taraf hizmet verdikçe gider olarak muhasebeleştirilirler. Mallar ise belli bir süre sonra tüketilir veya stoklanmaları durumunda, daha sonraki bir tarihte satılırlar. Her iki durumda da mallar, tüketildikleri veya satıldıkları durumlarda gider olarak muhasebeleştirilirler. Fakat, bazen mal veya hizmetlerin varlık olarak muhasebeleştirilmeleri uygun görülmediğinden, bunların, henüz tüketilmeden veya satılmadan önce gider olarak muhasebeleştirilmeleri gerekir. Örneğin, bir işletme, yeni bir ürünün geliştirilmesi işlemine yönelik bir projenin araştırma safhasınının bir parçası olarak çeşitli mallar devralabilir. Bu mallar, henüz tüketilmemiş olmalarına rağmen ilgili TFRS hükümleri çerçevesinde varlık olarak muhasebeleştirilmeleri uygun görülmeyebilir.

Özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemleri

Genel olarak

10. Özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemlerinde gerçeğe uygun değerin güvenilir bir şekilde tahmin edilmesi mümkün olmadıkça, işletme, elde edilen mal veya hizmetler ile bunlara karşılık özkaynakta meydana gelen artışı, doğrudan ilgili mal veya hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerinden ölçer. İşletmenin elde edilen mal veya hizmetin gerçeğe uygun değerini güvenilir bir şekilde tahmin edememesi durumunda, ilgili mal veya hizmetler ile bunlara karşılık özkaynakta meydana gelen artış, özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerleri referans[1] alınmak suretiyle dolaylı olarak ölçülebilir.

11. Paragraf 10 daki hükümleri çalışanlara ve benzeri hizmet sağlayıcılarına[2] uygulamak için, işletme, alınan hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerini özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerini referans almak suretiyle ölçer; çünkü Paragraf 12 de açıklandığı üzere, alınan hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerinin güvenilir bir şekilde tahmin edilmesi genellikle mümkün değildir. İlgili özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerleri, ihraç edildikleri tarihte ölçülür.

12. Hisse senetleri, hisse senedi opsiyonları veya diğer özkaynağa dayalı finansal araçlar, çalışanlara, genellikle, nakit maaşları ve sağlanan diğer faydalara ek olarak ücret paketlerinin bir unsuru olarak verilir. Genelde, çalışanın ücret paketinin belirli bir unsuru karşılığında kendisinden alınan hizmetleri doğrudan ölçebilmek mümkün değildir. Özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerlerini doğrudan ölçmeksizin, sadece toplam ücret paketinin gerçeğe uygun değerini ölçmek de mümkün olmaz. Buna ek olarak, hisse senedi ve hisse senedi opsiyonları, bazen, esas ücretin bir unsuru olmaktan çok, ikramiye sözleşmesinin bir parçası olarak verilirler; örneğin işletmenin, hizmette kalmaları için çalışanlarını teşvik etmesi veya işletme performansının geliştirilmesine yönelik emeklerini ödüllendirmesinde olduğu gibi. Çalışanlarına, diğer ücretlerin yanı sıra hisse senedi ve hisse senedi opsiyonu da vermekte olan bir işletme, ek faydalar kazanmak için ilave ücret ödüyor demektir. Söz konusu ek faydaların gerçeğe uygun değerlerinin tahmin edilmesi muhtemelen zordur. Alınan hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerinin ölçülmesindeki zorluk nedeniyle, işletme, söz konusu çalışma hizmetinin gerçeğe uygun değerini, özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerlerini referans almak suretiyle ölçer.

13. Paragraf 10 da yer alan hükümlerin çalışanların dışındaki taraflar ile olan işlemlere uygulanması için, tedarik edilen mal veya hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerinin güvenilir bir şekilde tahmin edilebildiği hususunda, aksi ispat edilene kadar geçerli bir öngörü bulunduğu kabul edilir. Gerçeğe uygun değer, işletmenin malları elde ettiği veya karşı tarafın hizmet sunduğu tarihte ölçülür. İşletmenin, tedarik edilen mal veya hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerinin güvenilir bir şekilde tahmin edilememesi sebebiyle, anılan öngörüyü çeşitli deliller ile çürütebildiği bazı nadir zamanlarda, ilgili mal veya hizmetlerin değeri ile bunlara karşılık özkaynakta meydana gelen artış, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların malların elde edildiği veya karşı tarafın hizmeti sunduğu zamanki gerçeğe uygun değerleri referans alınmak suretiyle dolaylı olarak ölçülür.

Hizmet alınan işlemler

14. Özkaynağa dayalı finansal araçların üzerlerindeki hakkı sahiplerine hemen kazandırmaları durumunda, karşı tarafın, bunları kayıtsız şartsız elde etmek için belirli bir hizmet süresini tamamlaması gerekmez. Tersine ilişkin bir kanıt bulunmadığı sürece, işletme, ilgili özkaynağa dayalı finansal araçlar karşılığında diğer taraftan alınacak hizmetlerin alındığını varsayar. Bu durumda işletme, alınan hizmetlerin tamamını, buna karşılık özkaynakta meydana gelen artış ile birlikte ihraç edildikleri günde muhasebeleştirir.

15. Özkaynağa dayalı finansal aracın, karşı taraf belirli bir hizmet süresini tamamlayıncaya kadar, üzerindeki hakkı sahibine kazandırmaması durumunda, söz konusu hizmetlerin karşı tarafça, özkaynağa dayalı finansal araçlara karşılık olarak hakediş dönemi boyunca verileceği varsayılır. Hizmet hakediş dönemi boyunca karşı tarafça verildikçe, bunlara karşılık özkaynakta meydana gelen artış ile birlikte muhasebeleştirilir. Örneğin:

(a) Bir işletme çalışanına 3 yıllık hizmet süresini tamamlaması koşuluyla hisse senedi opsiyonu verilmesi durumunda, opsiyonu veren işletme, anılan hisse opsiyonunun karşılığında verilen hizmeti 3 yıllık hakediş dönemi boyunca söz konusu çalışandan sağlayacağını varsayar.

(b) Bir işletme çalışanına, işletmenin belirli performans koşuluna ulaşması ve çalışanın söz konusu performans koşulu sağlanana kadar işletme bünyesinde çalışması koşuluyla hisse senedi opsiyonu verilmesi ve ilgili performans koşulunun sağlanma süresine bağlı olarak hakediş döneminin uzunluğunun değişmesi durumunda, işletme, söz konusu hisse opsiyonu karşılığında verilen hizmeti, beklenen hakediş dönemi boyunca ilgili çalışandan sağlayacağını varsayar. İşletme, ihraç tarihinde, ilgili performans koşulunun gerçekleşeceği tarihe ilişkin en olası tahmin çerçevesinde, beklenen hakediş döneminin uzunluğunu tahmin eder. Performans koşulunun bir piyasa koşulu olması durumunda, beklenen hakediş dönemi, ihraç edilen opsiyonların gerçeğe uygun değerlerinin tahmininde kullanılan varsayımlar ile tutarlı olarak belirlenir ve sonuçta değiştirilmez. Performans koşulunun bir piyasa koşulu olmaması durumunda, daha sonraki bilgilerin hakediş döneminin önceki tahminlerden farklılaştığını göstermesi durumunda, gerekirse, ilgili hakediş döneminin uzunluğuna ilişkin tahminini değiştirir.

Özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerleri referans alınarak ölçülen işlemler

İhraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerlerinin belirlenmesi

16. Özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerleri referans alınarak ölçülen işlemler açısından, özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerleri, ölçüm tarihi itibariyle, söz konusu finansal araçların koşul ve ilkeleri de göz önünde bulundurulmak suretiyle, ve mevcut olması durumunda bunların piyasa fiyatları aracılığıyla, ölçülür (19-22 nci Paragraf hükümleri çerçevesinde).

17. Piyasa fiyatlarının mevcut olmaması durumunda, işletme, özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerini, karşılıklı pazarlık ortamında bilgili ve istekli taraflarca gerçekleştirilen bir işlemde ölçüm tarihi itibariyle anılan finansal araçların olması gereken fiyatlarının bir değerleme tekniği aracılığıyla belirlenmesi yoluyla tahmin eder. Bu değerlendirme tekniği, finansal araçların fiyatlandırılması konusunda genel kabul görmüş değerleme yöntemleri ile tutarlı olmalı ve, bilgili ve istekli piyasa katılımcılarının fiyatın belirlenmesinde göz önünde bulunduracağı ter türlü unsur ve varsayımı içermelidir (19-22 nci Paragraf hükümleri çerçevesinde).

18. Ek B, çalışanlara verilen hisse senedi veya hisse senedi opsiyonlarının ortak özelliği olan çeşitli koşul ve ilkeler esas almak suretiyle, söz konusu hisse veya hisse opsiyonlarının gerçeğe uygun değerlerinin ölçümü konusunda açıklayıcı ek hükümler içerir.

Hakediş koşullarının değerlendirilmesi

19. Özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç edilmesi işlemi, belirli hakediş koşullarının yerine getirilmesine bağlı olabilir. Örneğin, çeşitli hisse senedi veya hisse senedi opsiyonları, genelde, çalışanların belirli bir süre işletmede çalışmaları koşuluna bağlı olarak ihraç edilir. İşletme kârında belirli bir artış meydana gelmesi ya da hisse fiyatlarında belirli bir yükseliş sağlanması gibi, karşılanması gereken çeşitli performans koşulları mevcut olabilir. Ölçüm tarihindeki hisse senedi veya hisse senedi opsiyonlarının gerçeğe uygun değerleri hesaplanırken, piyasa koşulları dışındaki hakediş koşulları dikkate alınmaz. Hakediş koşulları, bunun yerine, işlem tutarının ölçümüne dahil edilen özkaynağa dayalı finansal araç sayılarının ayarlanması suretiyle dikkate alınır; böylece, sonuç olarak, özkaynağa dayalı finansal araçlar karşılığı alınan mal veya hizmet tutarları nihai olarak hak kazanılan özkaynağa dayalı finansal araçların sayısı dikkate alınmak suretiyle muhasebeleştirilir. Bu nedenle, 21 inci Paragraf hükümlerine tabi herhangi bir hakediş koşulunun yerine getirilmemiş olması durumunda, örneğin karşı tarafın belirli hizmet süresini tamamlamaması veya ilgili performans koşulunu yerine getirmemesinde olduğu gibi, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçlar karşılığında aldığı hiçbir mal veya hizmet kümülatif olarak muhasebeleştirilmez.

20. Paragraf 19’da yer alan hükümleri uygulamak için, işletme, hakediş süresi boyunca aldığı mal veya hizmetleri, hak kazanılacağı tahmin edilen özkaynağa dayalı finansal araçların sayısına ilişkin en muhtemel tahmin çerçevesinde muhasebeleştirir ve daha sonraki bilgilerin, özkaynağa dayalı finansal araçların adedinin önceki tahminlere göre farklılık arz ettiğini göstermesi durumunda, gerekirse, buna ilişkin tahminini değiştirir. İşletme, hakediş tarihinde, 21 inci Paragraf çerçevesinde, sonuçta hak kazanılan özkaynağa dayalı finansal araç adedine göre ilgili tahminini değiştirir.

21. İhraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerlerinin tahmin edilmesi sırasında, hissenin hedeflenen piyasa fiyatı gibi, ilgili hakkın kazanılmasının (veya hakkı kullanabilmenin) dayandırıldığı piyasa koşulları da göz önünde bulundurulur. Dolayısıyla, piyasa koşullarına dayandırılan özkaynağa dayalı finansal araç ihraçlarında, ilgili piyasa koşulunun yerine getirilip getirilmediğine bakılmaksızın, diğer tüm hakediş koşullarını (belirlenmiş hizmet döneminde hizmette bulunan çalışandan alınan hizmetler gibi) karşılayan taraftan alınan mal veya hizmetler işletme tarafından muhasebeleştirilir.

Yeniden yükleme özelliğinin değerlendirilmesi

22. Yeniden yükleme özelliği olan opsiyonlar açısından, ölçüm tarihinde, ihraç edilen opsiyonların gerçeğe uygun değerlerinin tahmin edilmesi işlemlerinde, yeniden yükleme özelliği dikkate alınmaz. Bunun yerine, yeniden yükleme özelliği olan bir opsiyonun daha sonra ihraç edilmesi durumunda, ilgili yeniden yükleme opsiyonu ihraç edildiğinde yeni bir opsiyon ihracı olarak muhasebeleştirilir.

Hakediş tarihi sonrası

23. Alınan mal veya hizmetler ile bunlara eşdeğer olarak özkaynakta meydana gelen artışı 10-22 nci Paragraflara uygun olarak muhasebeleştirmiş olan bir işletme, hakediş tarihi sonrasında özkaynakta herhangi bir düzeltme yapmaz. Örneğin, çalışandan alınan hizmetler karşılığında muhasebeleştirilen tutar, özkaynağa dayalı finansal araç üzerindeki hakkın sonradan yitirilmesi ya da, hisse opsiyonları açısından, ilgili opsiyonların kullanılmaması durumunda, iptal edilmez. Ancak bu koşul, işletmenin özkaynağı içerisinde yapılan aktarmayı, diğer bir ifadeyle özkaynağın bir bölümünün diğer bir bölümüne aktarılması işlemini muhasebeleştirmesine engel olmaz.

Özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerinin güvenilir bir şekilde tahmin edilememesi

24. Bir işletmenin, hisse bazlı ödeme işlemlerinin, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerlerini referans almak suretiyle ölçülmesi gerektiği durumlarda, 16-23 üncü Paragraflardaki hükümler uygulanır. Bazı nadir durumlarda, işletme, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerlerini, 16-22 nci Paragraflardaki hükümlere göre, ölçüm tarihinde güvenilir bir şekilde tahmin edemez. İşletme bu gibi nadir durumlarda aşağıdakileri uygular:

(a) Özkaynağa dayalı finansal araçlar, malların işletme tarafından elde edildiği veya hizmetlerin işletmeye sunulduğu tarihteki içsel değerlerinden ölçülür ve her raporlama ve ödeme tarihinde, içsel değerde oluşan değişiklikler kâr veya zarar olarak muhasebeleştirilir. Hisse senedi opsiyonları, söz konusu opsiyonların kullanılması ya da yitirilmesi (istihdamın durmasında olduğu gibi) veya zamanaşımına uğraması (opsiyon süresinin bitmesi gibi) durumunda, hisse bazlı ödeme işlemi son bulur.

(b) Sonuçta kullanılan (uygun olması durumda) veya hak kazanılan özkaynağa dayalı finansal araçların sayısına göre, alınan mal veya hizmetler muhasebeleştirilir. Bu hükmün hisse senedi opsiyonlarına uygulanması açısından, işletme, örneğin eğer varsa, 14 ve 15 inci Paragraflara uygun olarak hakediş dönemi süresince almış olduğu mal ve hizmetleri muhasebeleştirir, ancak bu durumda Paragraf 15(b)’de yer alan piyasa koşulu hükmü uygulanmaz. Alınan mal ve hizmetlerin tutarı hak kazanılacağı tahmin edilen hisse senedi opsiyonlarının sayısına göre muhasebeleştirilir. Sonradan elde edilen bilgilerin, hak kazanılacağı beklenen hisse senedi opsiyon sayısının daha önceki tahminlerden farklılık arz ettiğini göstermesi durumunda, işletme, tahminini gözden geçirir. Hakediş tarihi itibariyle, işletme, söz konusu tahmini, sonuçta hak kazanılan özkaynağa dayalı finansal araç sayısına göre düzeltir. Hakediş tarihinin sonrasında, işletme, eğer hisse senedi opsiyonları sonradan yitirilmiş veya zamanaşımına uğramış iseler, alınan mal veya hizmet tutarlarını iptal eder.

25. Bir işletmenin 24 üncü Paragrafta yer alan hükümleri uygulaması durumunda, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların koşul ve ilkelerinde yapılan herhangi bir yenilik 24 üncü Paragrafta açıklanan içsel değer yönteminin uygulanması sırasında dikkate alınacağından, 26-29 uncu Paragrafların uygulanması gerekli değildir. Ancak işletmenin 24 üncü Paragrafın uygulandığı ihraç edilen özkaynağa dayalı bir finansal araca ilişkin olarak ödemede bulunması durumunda:

(a) Ödemenin hakediş dönemi içerisinde yapılmış olması durumunda, yapılan ödeme hızlandırılmış hakediş olarak muhasebeleştirilir ve dolayısıyla, aksi halde kalan hakediş süresi içerisinde muhasebeleştirilecek olan hizmet tutarı hemen finansal tablolara yansıtılır.

(b) İtfa işlemi sırasında yapılan ödeme, ödemenin özkaynağa dayalı finansal aracın geri satın alındığı tarihte ölçülen içsel değerini aşan kısmı hariç, özkaynağa dayalı aracın geri satın alınması olarak muhasebeleştirilir, yani özkaynaktan düşülür. Bu tür fazlalıkların tamamı gider olarak muhasebeleştirilir.

İhraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların iptal ve ödenmeleri de dahil olmak üzere koşul ve ilkelerinde yapılan yenilikler

26. Bir işletme özkaynağa dayalı finansal araçların verilmesine yönelik koşul ve ilkelerde yenilik yapabilir. Örneğin, çalışanlara ihraç edilen opsiyonun uygulanacak fiyatını düşürebilir (yani opsiyonu yeniden fiyatlandırır), bu durum opsiyonun gerçeğe uygun değerini arttırır. Söz konusu yeniliklerin etkilerinin muhasebeleştirilmesine ilişkin olarak 27-29 uncu Paragraflarda yer alan hükümler, çalışanlarla yapılan hisse bazlı ödeme işlemleri çerçevesinde ifade edilmiştir. Ancak, bu hükümler, çalışanların dışında, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal aracın gerçeğe uygun değeri referans alınarak ölçülen diğer hisse bazlı ödeme işlemleri için de uygulanır. Bu durumda, 27-29 uncu Paragraflarda geçen ihraç tarihi, işletmenin malları elde ettiği veya karşı tarafın hizmet verdiği tarihi ifade eder.

27. İşletme, asgari olarak, eğer bu özkaynağa dayalı finansal araçlar hakediş şartlarını (piyasa koşulu dışında kalan) sağlama başarısızlığı yüzünden belirtilen hakediş tarihinde hak kazanılmamış olmadıkça; özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç edildikleri tarihteki gerçeğe uygun değerleri üzerinden alınan hizmetleri muhasebeleştirir. Bu durum, özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç edilme koşul ve ilkelerinde yapılan herhangi bir yenilik veya bunların iptal ya da itfa edilmeleri açısından da geçerlidir. İşletme, hisse bazlı ödeme işlemlerinin toplam gerçeğe uygun değerini arttıracak veya çalışanlara fayda sağlayacak yeniliklerin etkilerini de finansal tablolarına yansıtır. Bu hükmün uygulanmasına ilişkin yol gösterici açıklamalar Ek B’de yer almaktadır.

28. Bir işletmenin ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçları hakediş dönemi içerisinde iptal etmesi ya da ödemesi durumunda (hakediş koşullarının karşılanmaması sebebiyle hakkın yitirilmesi sonucunda iptal edilme dışında):

(a) İşletme, iptal veya ödeme işlemini hakedişin hızlandırılması olarak muhasebeleştirir ve aksi halde kalan hakediş süresi içerisinde muhasebeleştirilecek olan hizmet tutarını hemen finansal tablolarına yansıtır.
(b) İhraç edilen araçların iptali ya da itfa edilmesine ilişkin olarak yapılan ödemenin, özkaynağa dayalı finansal aracın geri satın alındığı tarihte ölçülen gerçeğe uygun değerini aşan kısmı hariç, özkaynağa dayalı finansal aracın geri satın alınması olarak muhasebeleştirilir, yani özkaynaktan düşülür. Ödemenin özkaynağa dayalı finansal aracın gerçeğe uygun değerini aştığı durumlarda, aşan kısım doğrudan gider olarak muhasebeleştirilir.

(c) Çalışana özkaynağa dayalı yeni finansal araçların verildiği durumlarda, söz konusu finansal araçların ihraç edildiği tarihte işletme bu araçları, iptal edilen özkaynağa dayalı finansal araçların yerine geçen finansal araçlar olarak tanımlar ve bunları Paragraf 27 ve Ek B’de yer alan hükümler çerçevesinde asıl ihraca ilişkin yenilikler gibi muhasebeleştirir. Bu durumda, ihraç edilen ek gerçeğe uygun değer, yenilenen özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç edildiği tarihte ki gerçeğe uygun değerleri ile iptal edilen özkaynağa dayalı finansal araçların net gerçeğe uygun değerleri arasındaki farktır. İptal edilen özkaynağa dayalı finansal araçların net gerçeğe uygun değeri; bunların iptalinden hemen önceki gerçeğe uygun değerlerinden, çalışanlara iptal edilen özkaynağa dayalı finansal araçlara ilişkin olarak yapılan ve (b) maddesinde belirtilen iptal işlemi nedeniyle özkaynaktan düşülerek muhasebeleştirilen her türlü ödeme çıkarılmak suretiyle bulunur. Ancak işletmenin söz konusu özkaynağa dayalı finansal araçları iptal edilen özkaynağa dayalı finansal araçlar yerine geçen finansal araçlar olarak tanımlamaması durumunda, anılan finansal araçlar yeni bir özkaynağa dayalı finansal araç ihracı olarak muhasebeleştirilir.

29. Bir işletmenin hak kazanılmış bulunan özkaynağa dayalı finansal araçları geri satın alması durumunda, çalışanlara yapılan ödemenin geri alınan özkaynağa dayalı finansal aracın geri alınma tarihinde ölçülen gerçeğe uygun değerini aşan kısmı hariç, özkaynaklardan düşülmek suretiyle muhasebeleştirilir. Ödemenin geri satın alınan özkaynağa dayalı finansal aracın gerçeğe uygun değerini aştığı durumlarda, aşan kısım doğrudan gider olarak muhasebeleştirilir.

Nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemleri

30. Nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemleri söz konusu olduğu durumlarda, alınan mal veya hizmetler ve ilgili yükümlülük tutarı, üstlenilen borcun gerçeğe uygun değerinden ölçülür. İlgili borç ödenene kadar, her bir raporlama tarihinde ve ayrıca itfa tarihinde borcun gerçeğe uygun değeri yeniden ölçülür ve gerçeğe uygun değerde oluşan herhangi bir değişiklik kâr veya zarar olarak muhasebeleştirilir.

31. Örneğin, çalışanlara ücret paketlerinin bir parçası olarak, hisse senetlerinin belirli bir dönem içerisinde belirli bir fiyata ulaşması karşılığında, işletmenin gelecekte bir nakit (özkaynağa dayalı finansal araçların dışında) ödemede bulunma taahhüdünde bulunduğu hisse senedi değer artış hakkı verilmiş olabilir. Ya da, işletme çalışanlarına gelecekte zorunlu (istihdamın durmasında olduğu gibi) veya çalışanın tercihine bağlı olarak bedelini nakit olarak tahsil edebilecekleri, işletme hisseleri üzerinde bir hak verilebilir (hisse senedi opsiyonunun kullanılması sonucunda, çalışanlara hisse senedi ihraç edilmesi dahil olmak üzere).

32. İşletme, almış olduğu hizmetleri ve bunlar karşılığında yüklenmiş olduğu borcu, ilgili hizmet çalışanlar tarafından sunuldukça muhasebeleştirir. Örneğin, bazı hisse senedi değer artış haklarına çok kısa bir zamanda hak kazanılır ve dolayısıyla çalışanların ilgili nakdi tahsil etmeleri için belirli bir hizmet süresini tamamlamaları gerekmez. Aksine ilişkin bir delil bulunmadıkça, hisse senedi değer artış haklarının karşılığında verildiği hizmetlerin işletme tarafından elde edildiği varsayılır. Bu nedenle, alınan hizmetler ve bunlara ilişkin borçlar hemen muhasebeleştirilir. Çalışanların belirli bir hizmet süresini tamamlamadıkça hisse senedi değer artış haklarına hak kazanmamaları durumunda, alınan hizmet ve buna ilişkin borç, hizmet ilgili dönem boyunca çalışanlar tarafından sunuldukça muhasebeleştirir.

33. İlgili borç, hisse senedi değer artış haklarının ihraç edildiği koşul ve ilkeler ile bugüne kadar çalışanlar tarafından sunulan hizmetler de dikkate alınmak suretiyle, bir opsiyon fiyatlama modeli kullanılarak ilgili hisse senedi değer artış haklarının gerçeğe uygun değerlerinden ölçülür.

Nakit alternatifli hisse bazlı ödeme işlemleri

34. Bir işletmeye veya karşı tarafa, işletmenin ilgili işlemi nakit (veya diğer varlıklar) ya da özkaynağa dayalı finansal araçlar aracılığıyla gerçekleştirmesini belirleme imkanı sağlayan hisse bazlı ödeme işlemlerinde, ilgili işlem ya da işlemi oluşturan unsurlar, bunların nakit ya da diğer bir varlıkla ödeneceğine dair işletme tarafından yüklenilmiş bir borç bulunduğu durumlarda, nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemi; bu tür bir borç bulunmadığı durumlarda ise, özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemi olarak muhasebeleştirir.

Karşı tarafa ödeme yöntemini seçme imkanı sağlayan nakit alternatifli hisse bazlı ödeme işlemleri

35. İşletmenin, hisse bazlı ödeme işlemini, nakit[3] veya özkaynağa dayalı finansal araç ihraç edilerek tahsil etme seçeneği karşı tarafa vermesi durumunda; işletme, borç unsuru (yani karşı tarafın ödemenin nakit olarak yapılmasını talep etme hakkı) ve özkaynağa unsuru (yani karşı tarafın ödemenin nakit yerine özkaynağa dayalı araç olarak yapılmasını talep etme hakkı) içeren bileşik bir finansal araç ihraç etmiş olur. İlgili mal ve hizmetlerin gerçeğe uygun değerlerinin doğrudan ölçüldüğü çalışanlar haricindeki taraflarla yapılan işlemlerde, bileşik finansal araçların özkaynak unsuru, ilgili mal ve hizmetlerin alındığı tarih itibariyle, alınan mal ve hizmetlerin gerçeğe uygun değerleriyle borç unsurunun gerçeğe uygun değeri arasındaki fark olarak hesaplanır.

36. Çalışanlarla ilgili işlemleri de içeren diğer işlemler açısından, ilgili nakit veya özkaynağa dayalı finansal araçlara ilişkin hakların verilme koşul ve ilkeleri de dikkate alınmak suretiyle, bileşik finansal aracın gerçeğe uygun değeri ölçüm tarihinde ölçülür.

37. İşletme, 36 ncı Paragrafı uygulamak için, karşı tarafın özkaynak unsurunu elde etmek için nakit tahsilat hakkından feragat etmesi gerekeceğini de dikkate almak suretiyle, ilk başta borç unsurunun, ardından da özkaynak unsurunun gerçeğe uygun değerini ölçer. Bileşik finansal aracın gerçeğe uygun değeri, iki unsurun toplamından elde edilir. Bununla beraber, karşı tarafın ödeme şeklini belirleme seçeneği olduğu hisse bazlı ödeme işlemleri, genellikle, bir ödeme seçeneğinin gerçeğe uygun değeri diğerleriyle aynı olacak şekilde yapılandırılmaktadır. Örneğin karşı taraf, hisse senedi opsiyonu veya nakit olarak ödenecek hisse senedi değer artış hakkı elde etme seçeneklerinden herhangi birini seçme hakkına sahip olabilir. Bu durumda, özkaynak unsurunun gerçeğe uygun değeri sıfırdır ve dolayısıyla bileşik finansal aracın gerçeğe uygun değeri borç unsurunun gerçeğe uygun değeriyle aynıdır. Bunun tersine, ödeme seçeneklerinin gerçeğe uygun değerlerinin birbirinden farklı olması durumunda, özkaynak unsurunun gerçeğe uygun değeri genelde sıfırdan büyüktür. Böyle durumlarda bileşik finansal araçların gerçeğe uygun değerleri borç bileşenlerinin gerçeğe uygun değerlerinden büyüktür.

38. İşletme elde etmiş veya devralmış olduğu mal ve hizmetleri, bileşik finansal araçların her bir unsuru açısından ayrı ayrı muhasebeleştirir. Borç unsuru açısından değerlendirildiğinde, alınan mal ve hizmetleri ile bunlara ilişkin borç, karşı taraf malları tedarik ettikçe veya hizmeti ifa ettikçe, nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemlerine uygulanan hükümlere (30-33 üncü Paragraflar) uygun olarak muhasebeleştirilir. Özkaynak bileşenleri (eğer varsa) açısından değerlendirildiğinde ise, alınan mal ve hizmetler ile bunlara ilişkin olarak özkaynakta meydana gelen artış, karşı taraf malları tedarik ettikçe veya hizmeti ifa ettikçe, özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemlerine uygulanan hükümlere (10-29’uncu paragraflar) uygun olarak muhasebeleştirilir.

39. İşletme, ilgili borcun gerçeğe uygun değerini ödeme tarihinde yeniden ölçer. İşletmenin nakit ödeme yapmak yerine, özkaynağa dayalı finansal araçlar ihraç etmesi durumunda, borç, özkaynağa dayalı finansal araçlara karşılık olarak doğrudan özkaynağa nakledilir.

40. Özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç edilmesi yerine nakit ödeme yapılması durumunda, söz konusu ödeme işlemi, ilgili borcun tamamen ödenmesi olarak muhasebeleştirilir. Önceden muhasebeleştirilmiş herhangi bir özkaynak unsuru, özkaynaklarda tutulur. Nakit olarak ödeme yapılmasının seçilmesiyle, karşı taraf, özkaynağa dayalı finansal araç elde etme hakkını yitirir. Ancak bu koşul, işletmenin özkaynağı içerisinde yapılan aktarmayı, diğer bir ifadeyle özkaynağın bir bölümünün diğer bir bölümüne aktarılması işlemini muhasebeleştirmesine engel olmaz.

İşletmeye ödeme yöntemini seçme imkanı sağlayan nakit alternatifli hisse bazlı ödeme işlemleri

41. Hisse bazlı ödeme işleminin işletmeye, nakit olarak ödeme yapma veya özkaynağa dayalı finansal araç ihraç etme seçeneği vermesi durumunda, işletme, nakit olarak ödenmesi gereken mevcut bir yükümlülüğü bulunup bulunmadığını belirler ve hisse bazlı ödeme işlemini buna göre muhasebeleştirir. Özkaynağa dayalı finansal araç olarak ödeme yapma seçeneğinin ticari bir özünün bulunmaması (işletmenin yasal olarak hisse senedi çıkarmasının yasaklanması gibi), ya da işletmenin geçmiş uygulaması veya bu yönde bir politikası nedeniyle nakit ödemenin muhtemel olması veya karşı tarafın nakit ödeme istediğinde işletmenin genelde nakit ödemede bulunması durumunda, işletmenin nakit olarak ödenecek mevcut yükümlülüğü var demektir.

42. İşletmenin nakit olarak ödenecek mevcut yükümlülüğünün bulunması durumunda, hisse bazlı ödeme işlemleri, 30-33 üncü Paragraflarda açıklanan nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemlerine ilişkin hükümlere uygun olarak muhasebeleştirilir.

43. Nakit ödeme yükümlülüğünün bulunmaması durumunda, hisse bazlı ödeme işlemleri, 10-29 uncu Paragraflarda açıklanan özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemlerine ilişkin hükümlere uygun olarak muhasebeleştirilir. Ödeme durumunda:

(a) İşletmenin ödemeyi nakit olarak yapmayı seçmesi durumunda, (c)’de belirtilen durum dışında, gerçekleştirilen nakit ödeme, özkaynağa dayalı bir hakkın yeniden satın alınması işlemi olarak muhasebeleştirilir, yani özkaynaktan düşülür.
(b) İşletmenin ödemeyi özkaynağa dayalı finansal araç vermek suretiyle yapmayı seçmesi durumunda, (c)’de belirtilen durum dışında, ek bir muhasebe kaydı gerekmez (eğer gerekirse, özkaynağın bir bölümünden diğer bir bölümüne yapılan aktarmalar hariç).
(c) İşletmenin, ödemenin gerçekleştiği tarihte yüksek olan gerçeğe uygun değerle ödeme alternatifini seçmesi durumunda, işletme ödenen fazla değer için ek gider muhasebeleştirir. Bu fazlalık, hangisi uygulanabilir ise; ödenen nakit ile nakit ödeme yapılmasaydı ihraç edilecek özkaynağa dayalı finansal araçlarının gerçeğe uygun değeri arasındaki farkı ya da ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal aracın gerçeğe uygun değeri ile özkaynağa dayalı finansal araç ihraç edilerek ödeme yapılmasaydı ödenecek nakit arasındaki farkı ifade eder.

Açıklamalar

44. Bir işletme finansal tablo kullanıcılarının, dönem boyunca var olan hisse bazlı ödeme anlaşmalarının nitelik ve tutarlarını anlamaları için gerekli bilgiyi kamuoyuna açıklar.

45. Bir işletme 44 üncü Paragrafın uygulanmasını sağlamak amacıyla en azından aşağıdakileri kamuoyuna açıklar:

(a) Dönem içerisinde herhangi bir zamanda mevcut her türlü hisse bazlı ödeme anlaşmasının özellikleri; hakediş için gerekli koşullar, ihraç edilmiş opsiyonların azami süreleri veya ödeme yöntemleri (nakit olarak veya özkaynaktan) gibi her bir anlaşmanın koşul ve ilkelerinin genel özellikleri. 44 üncü paragraf uyarınca her bir anlaşmaya ilişkin ayrı bir açıklama yapılması gerekmedikçe, benzer hisse bazlı ödeme anlaşmalarına sahip bir işletme bu bilgiyi toplu olarak sunabilir.
(b) Aşağıda yer alan her bir opsiyon grubu için hisse senedi opsiyonu sayısı ve ağırlıklı ortalama kullanım fiyatları:
(i) Dönem başında mevcut olanlar;
(ii) Dönem içerisinde ihraç edilenler;
(iii) Dönem içerisinde yitirilenler;
(iv) Dönem içerisinde kullanılanlar;
(v) Dönem içerisinde zamanaşımına uğrayanlar;
(vi) Dönem sonunda mevcut olanlar;
(vii) Dönem sonunda kullanılabilecek olanlar.
(c) Dönem içerisinde kullanılan hisse opsiyonları için, kullanılma tarihindeki ağırlıklı ortalama hisse fiyatları. Opsiyonlar dönem içerisinde olağan bir biçimde kullanılmış olmaları durumunda, işletme, ağırlıklı ortalama hisse fiyatını dönem içerisinde de kamuoyuna açıklayabilir.
(d) Dönem sonunda mevcut hisse opsiyonları için, uygulanacak fiyatın ve ağırlıklı ortalama kalan sözleşme ömrünün aralığı. Uygulanacak fiyat aralığının geniş olması durumunda, kalan opsiyonlar, çıkarılabilecek ilave hisse senetlerin sayı ve zamanı ile opsiyonların kullanılması durumunda elde edilecek nakdin tahmin edilebilmesi açısından anlamlı nitelikte çeşitli aralıklara bölünür.

46. Bir işletme finansal tablo kullanıcılarının dönem içerisinde alınan mal ve hizmetler ile ihraç edilen özkaynak araçlarının gerçeğe uygun değerlerinin belirlenme şeklini gösteren bilgileri kamuoyuna açıklar.

47. Bir işletmenin almış olduğu mal ve hizmetlerin gerçeğe uygun değerini, özkaynağa dayalı finansal araçlarına karşılık olarak verilen kalemler şeklinde ilgili finansal araçların gerçeğe uygun değerleri üzerinden dolaylı bir şekilde ölçmüş olması durumunda, 46 ncı Paragrafta yer alan ilkenin uygulanması için, en azından aşağıdakiler kamuoyuna açıklanır:

(a) Dönem içerisinde ihraç edilen hisse senedi opsiyonları açısından, söz konusu opsiyonların ölçüm tarihindeki ağırlıklı ortalama gerçeğe uygun değerleri ve söz konusu değerin aşağıdakiler de dahil olmak üzere ölçüm esasları:
(i) Kullanılan opsiyon fiyatlandırması modeli ve ağırlıklı ortalama hisse senedi fiyatı, uygulanacak fiyat, beklenen dalgalanma, opsiyonun ömrü, beklenen kâr payları, risksiz faiz oranı ve kullanılan yöntem ve beklenen erken kullanımın etkilerinin birleştirilebilmesi için kullanılan varsayımlar gibi diğer girdiler de dahil olmak üzere, ilgili modele ilişkin tüm girdiler;
(ii) İlgili yöntemde geçmiş deneyimlerden ne ölçüde yararlanıldığına ilişkin bir belirlemenin de yer aldığı, beklenen dalgalanmaların belirlenme yöntemi; ve
(iii) Piyasa koşulları gibi, opsiyonun diğer özelliklerinin gerçeğe uygun değerin ölçümüne dahil edilip edilmedikleri ile dahil edilme biçimleri.
(b) Dönem içerisinde ihraç edilen diğer özkaynağa dayalı finansal araçlar açısından, ölçüm tarihi itibariyle bunların sayısı ve ağırlıklı ortalama gerçeğe uygun değerleri ile söz konusu değerin aşağıdakiler de dahil olmak üzere ölçülme biçimleri:
(i) Gerçeğe uygun değerin belirlenebilir piyasa fiyatı üzerinden ölçülmediği durumlarda, gerçeğe uygun değerin nasıl belirlendiği;
(ii) Beklenen kâr paylarının gerçeğe uygun değerin ölçümüne dahil edilip edilmediği, edilmiş ise bunun şekli; ve
(iii) Özkaynağa dayalı finansal araçlarının diğer özelliklerinin gerçeğe uygun değerin ölçümüne dahil edilip edilmediği, edilmiş ise bunun şekli.
(c) Dönem içerisinde yenilenen hisse bazlı ödeme anlaşmaları için:
(i) Gerçekleştirilen yeniliklere ilişkin açıklama;
(ii) İhraç edilen ek gerçeğe uygun değer (bu yeniliklerin bir sonucu olarak); ve
(iii) (a) ve (b) maddesindeki hükümler mümkün olduğunca dikkate alınmak kaydıyla, ek gerçeğe uygun değerin nasıl ölçüldüğüne ilişkin bilgi,.

48. Dönem içerisinde alınan mal ve hizmetlerin gerçeğe uygun değerinin doğrudan hesaplanmış olması durumunda, gerçeğe uygun değerin nasıl belirlendiği kamuoyuna açıklanır; yani bu mal ve hizmetlere ilişkin gerçeğe uygun değerin piyasa fiyatından hesaplanıp, hesaplanmadığı.

49. İşletmenin 13 üncü Paragraftaki varsayımı geçersiz kılması durumunda, bu durum, ilgili varsayımın neden geçersiz kılındığına dair bilgiyle birlikte kamuoyuna açıklanır.

50. İşletme, hisse bazlı ödeme işlemlerinin döneme ilişkin kâr veya zarar ile işletmenin finansal durumu üzerindeki etkisini finansal tablo kullanıcılarının anlamasına imkan sağlayan bilgiyi kamuoyuna açıklar.

51. 50 nci Paragrafta yer alan ilkenin uygulanması amacıyla, işletme, en azından aşağıdakileri kamuoyuna açıklar:

(a) Hisse bazlı ödeme işlemleri karşılığında alınan mal ve hizmetlerden kaynaklanan ve varlık olarak nitelendirilemediğinden dolayı hemen gider olarak muhasebeleştirilen toplam tutar; özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemlerinden kaynaklanan toplam gider ayrıca açıklanır;
(b) Hisse bazlı ödeme işlemlerinden kaynaklanan borçlar açısından:
(i) Dönem sonu defter değeri; ve
(ii) Dönem sonu itibariyle karşı tarafın ilgili nakit veya diğer varlıkları tahsil etme hakkını kazandığı borçların dönem sonundaki toplam içsel değeri (hak kazanılmış hisse senedi değer artış hakkı gibi).

52. Bu TFRS tarafından kamuoyuna açıklanması hükmedilen bilgilerin, 44, 46 ve 50 nci Paragraflardaki ilkeleri karşılamaması durumunda, işletme, bunları karşılayan ek bilgiyi kamuoyuna açıklar.

Geçiş hükümleri

53. Özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemleri için, işletme bu TFRS’yi 7 Kasım 2002’den sonra verilmiş olan hisse senedi, hisse senedi opsiyonları veya diğer özkaynağa dayalı finansal araçlarına bağlı ve bu TFRS’nin yürürlük tarihi itibariyle hak kazanılmamış hisse bazlı ödeme işlemlerine uygular.

54. İşletmenin, özkaynağa dayalı diğer finanslar araçların ölçüm tarihindeki gerçeğe uygun değerlerini kamuoyuna açıklaması durumunda, söz konusu finansal araçların ihraç edilmeleri hususunda da bu TFRS’nin uygulanması teşvik edilir ancak bu işlem zorunlu değildir.

55. Bu TFRS’nin uygulandığı bütün özkaynağa dayalı finanslar araç ihraçlarında, işletme, sunulan karşılaştırmalı bilgiyi düzeltir ve uygulanabilmesi durumunda, sunulan en erken dönemin dağıtılmamış kârlarının açılış bakiyesi düzeltilir.

56. Bu TFRS’nin uygulanmadığı bütün özkaynağa dayalı finanslar araç ihraçlarında (7 Kasım 2002’den önce veya o tarihte verilen özkaynağa dayalı finanslar araçlar), 44 ve 45 inci Paragraflarda talep edilen bilgi kamuoyuna açıklanır.

57. Bu TFRS’nin yürürlüğe girmesinden sonra, bir işletmenin, daha önce bu TFRS’nin uygulanmadığı özkaynağa dayalı finanslar araçların ihraç kayıt ve şartlarını yenilemesi durumunda, söz konusu yenilemelerin muhasebeleştirilmesinde 26 ve 29 uncu Paragraflarda yer alan hükümler uygulanır.

58. Bu TFRS’nin yürürlüğe girdiği tarihteki hisse bazlı ödeme işlemlerinden kaynaklanan mevcut borçlar için işletme bu TFRS’yi geriye yönelik olarak uygular. Bu borçlar için işletme, 7 Kasım 2002 önceki döneme veya tarihine kadar ilgili olan ve karşılaştırmalı bilgiyi beyan etmesinin gerekli olmadığı durumlar haricinde, işletme sunulan en erken döneme ait birikmiş kârların açılış bakiyesinin düzeltilmesini içeren karşılaştırmalı bilgiyi kamuoyuna açıklar.

59. İşletme, bu TFRS’yi, hisse bazlı ödeme işlemlerinden kaynaklanan diğer borçlarına, örneğin karşılaştırmalı bilginin sunulduğu dönemde ödenmiş borçlarına da uygulaması konusunda teşvik edilir; ancak bu husus zorunlu değildir.

Yürürlük tarihi

60. “-”

Ek A

Terimlere ilişkin tanımlar

Bu Ek, TFRS’nin ayrılmaz bir parçasıdır.

Nakit olarak ödenen hisse bazlı ödeme işlemleri	İşletmenin ilgili mal ve hizmeti, bunların, hisse senetleri veya diğer özkaynağa dayalı finansal araç fiyatları (değerleri) üzerinden belirlenen bedellerine ilişkin borcunu, nakit veya diğer varlıkların ilgili tedarikçiye ödenmesi suretiyle elde ettiği işlemler.
Çalışanlar ve benzer hizmetleri sağlayan diğerleri	İşletmeye kişisel hizmet veren ve şu koşullardan birini sağlayan kişileri ifade eder: a) hukuki veya vergisel açından çalışan olarak kabul edilen, b) hukuki veya vergisel açından çalışan olarak kabul edilenlerle aynı şekilde işletmenin talimatları altında çalışan, c) sundukları hizmetler çalışanların verdiği hizmetler ile benzer olan. Örneğin, bu terim tüm yönetim personelini içine alır, yani işletmenin faaliyetlerinin planlanması, idaresi ve kontrolü için idareci olmayan yöneticileri de içeren yetki ve sorumluluk sahibi olan kişiler.
Özkaynağa dayalı finansal araç	İşletmenin tüm borçları[4] çıkarıldıktan sonra varlıklarında bir hakkı/payı  gösteren sözleşme.
İhraç edilmiş özkaynağa dayalı finansal araç	İşletme tarafından hisse bazlı ödeme anlaşmaları ile başka bir tarafa sağlanan, işletmenin özkaynağa dayalı finansal aracını elde etme hakkıdır (koşullu veya koşulsuz).
Özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme işlemleri	İşletmenin özkaynağa dayalı finansal araçlar (hisse senetleri veya hisse senedi opsiyonları dahil) karşılığında mal ve hizmet aldığı hisse bazlı ödeme işlemleridir.
Gerçeğe uygun değer	Karşılıklı pazarlık ortamında, bilgili ve istekli gruplar arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bir borcun ödenmesi durumunda ortaya çıkması gereken tutardır.
İhraç tarihi	İşletme ve karşı tarafın (çalışanlar da dahil olmak üzere) hisse bazlı ödeme anlaşmasındaki koşul ve ilkelerin karşılıklı olarak anlaşıldığında mutabakata vardığı tarihtir. İhraç tarihinde, işletme karşı tarafa diğer varlıkları veya işletmenin özkaynağa dayalı finansal araçlarını, hakediş şartları sağlandığına, paraya çevirme hakkı verir. Eğer anlaşmanın onaylanması (örneğin, hissedarlar tarafından) söz konusu ise, ihraç tarihi onayın geçerli olduğu tarihtir.
İçsel değer	Karşı tarafın onaylama veya alma (koşullu veya koşulsuz) hakkının olduğu hisse senetleri ile karşı tarafın bu senetler için ödemesi gereken (veya ödeyeceği) fiyat (eğer varsa) arasındaki farktır. Örneğin, gerçeğe uygun değeri 20 PB olan bir hisse senedi üzerindeki kullanım fiyatı 15 PB[5] olan bir hisse senedi opsiyonunun içsel değeri 5 PB’dir.
Piyasa koşulu	Belirli bir hisse senedi fiyatına veya bir hisse senedi opsiyonun belirli bir miktar içsel değerine ulaşılması ya da diğer işletmelerin özkaynağa dayalı finansal araçlarının piyasa fiyatlarına ilişkin bir endeks karşısında işletmenin özkaynağa dayalı finansal araçlarının piyasa fiyatlarına göre belirlenmiş bir hedefe ulaşılması gibi, özkaynağa dayalı finansal aracın kullanım fiyatının, hak kazanılma veya ilgili hakkın kullanılma imkanının bağlı olduğu koşul.
Ölçüm tarihi	İhraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerinin bu TFRS amaçları doğrultusunda ölçüldüğü tarihtir. Çalışanlar ve benzer hizmetleri sağlayan diğerleri ile gerçekleştirilen işlemler açısından, ölçüm tarihi ihraç tarihidir. Çalışanlar (ve benzer hizmetleri sağlayan diğerleri) dışındaki taraflar ile gerçekleştirilen işlemler için ise, işletmenin malları elde ettiği ya da karşı tarafın hizmet verdiği tarihtir.
Yeniden yükleme özelliği	Opsiyon hamilinin, kullanım fiyatının karşılanması için nakitten ziyade ilgili işletmenin hisse senetlerini kullanmak suretiyle önceden ihraç edilmiş opsiyonları kullanması durumunda, otomatik olarak ek hisse senedi opsiyonu ihraç edilmesini sağlayan özellik.
Yeniden yükleme opsiyonu	Bir hissenin, önceki bir hisse senedi opsiyonunun kullanım fiyatını karşılamak amacıyla kullanılması durumunda ihraç edilen yeni hisse senedi opsiyonu.
Hisse bazlı ödeme anlaşması	İşletme ile bir diğer taraf (çalışanı da içeren) arasında hisse bazlı ödeme işlemine ilişkin olarak yapılan sözleşme; böylece, karşı tarafa işletmenin hisse senetlerinin ya da diğer özkaynağa dayalı finansal araçların fiyatlarının esas alındığı tutarlar karşılığında işletmenin nakit veya diğer varlıklarını elde etme, veya eğer varsa, belirli hakediş koşullarının sağlanması durumunda işletmeden özkaynağa dayalı finansal araçlar alma yetkisi verilir.
Hisse bazlı ödeme işlemleri	İşletmenin özkaynağa dayalı finansal araçlar (hisse senetleri veya hisse senedi opsiyonları dahil) karşılığında mal veya hizmet elde ettiği ya da işletmenin hisse senetlerinin veya diğer özkaynağa dayalı finansal araçlarının fiyatları baz alınan tutarlar karşılığında mal veya hizmet aldığı işlemlerdir.
Hisse senedi opsiyonu	Hamiline, belirli bir dönem için işletmenin hisse senetlerini sabit ya da belirlenebilir bir fiyattan elde etme yükümlülüğünü değil, fakat hakkını veren sözleşme.
Hak kazanma	Yetkili duruma gelmek. Hisse bazlı ödeme anlaşmaları açısından, karşı taraf, işletmenin nakdi, diğer varlıkları ya da özkaynağa dayalı finansal araçlarına hakediş koşullarının yerine getirilmesinden itibaren hak kazanır.
Hakediş koşulları	Hisse bazlı ödeme anlaşmaları açısından, karşı tarafın işletmenin nakdine, diğer varlıklarına veya özkaynağa dayalı finansal araçlarına kaz kazanması için sağlaması gereken koşulları ifade eder. Hakediş koşulları; karşı tarafın belirli bir hizmet dönemini tamamlamasını gerektiren hizmet koşulları ve belirli performans hedeflerinin (işletme kârında belirli bir dönem içerisindeki artış gibi) sağlanmasını gerektiren performans koşullarını içerir.
Hakediş dönemi	Hisse bazlı ödeme anlaşmalarında yer alan her türlü hakediş koşulunun yerine getirildiği dönem.

Ek B

Uygulama kılavuzu

Bu Ek, TFRS’nin ayrılmaz bir parçasıdır.

İhraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçlara ilişkin gerçeğe uygun değerin tahmini

B1. Bu Ek’in B2-B41 inci Paragrafları, ihraç edilen hisse senetlerinin ve hisse senedi opsiyonlarının gerçeğe uygun değerini ele almakta, çalışanlara ihraç edilen hisse senedi ve hisse senedi opsiyonlarının genel özelliği olan belirli koşul ve ilkeler üzerine odaklanmaktadır ve bu nedenle geniş ayrıntılı değildir. Bunun yanı sıra, aşağıda tartışılan değerleme sorunlarının çalışanlara ihraç edilen hisse senetleri ve hisse senetleri opsiyonlarına odaklanması sebebiyle, bu hisse senetleri ve hisse senetleri opsiyonlarının gerçeğe uygun değerinin ihraç tarihinde hesaplandığı varsayılır. Ancak, aşağıda tartışılan birçok değerleme sorunları (beklenen fiyat dalgalanmalarına karar verilmesi gibi) ayrıca çalışanların dışında diğer taraflara ihraç edilen hisse senetleri ve hisse senetleri opsiyonlarının gerçeğe uygun değerinin tahmini bağlamında işletmenin malları elde ettiği veya karşı tarafın hizmeti verdiği tarihte uygulanır.

Hisse senetleri

B2. Çalışanlara ihraç edilen hisse senedi için, hisse senedinin gerçeğe uygun değeri; işletmenin hisse senedinin piyasa fiyatından (ya da, işletmenin hisse senedinin piyasada alım-satımı yapılamıyorsa tahmini piyasa fiyatından) ölçülür ve ihraç edilen hisse senedi (19-21 inci Paragraflara göre hakediş koşullarının hariç tutulduğu gerçeğe uygun değerin ölçümü haricinde) üzerindeki koşul ve ilkeler göz önünde bulundurularak düzeltilir.

B3. Örneğin, çalışanın hakediş döneminde temettü almaya yetkili olmaması durumunda, bu etken ihraç edilen hisse senedinin gerçeğe uygun değerini tahmin ederken göz önünde bulundurulur. Hakediş tarihi sonrasında hisse senetlerinin transfer sınırlamalarına tabi olmaları durumunda, söz konusu hakediş sınırlamaları bilgili ve istekli piyasa katılımcısının o hisse senedine ödeyeceği fiyatı etkileyene kadar bu etken aynı şekilde göz önünde bulundurulur. Örneğin, hisse senetlerinin derin ve likit bir piyasada faal olarak devredilebilir olmaları durumunda, sonradan olan hakediş transfer sınırlamalarının, konuyu iyi bilen, istekli piyasa katılımcısının ilgili hisse senedine ödeyeceği fiyata biraz da olsa, eğer mümkünse, etkisi olur. Transferde veya hakediş döneminde var olan diğer sınırlamalar, ihraç edilen hisse senetlerinin gerçeğe uygun değerini tahmin ederken dikkate alınmaz, çünkü bu sınırlamalar 19-21 inci Paragraflarda uygun olarak muhasebeleştirilen hakediş koşullarının mevcudiyetlerinden kaynaklanır.

Hisse senedi opsiyonları

B4. Çalışanlara ihraç edilen hisse senedi opsiyonları, devredilebilir opsiyonlara uygulanmayan koşul ve ilkelere tabi olduklarından birçok durumda bunlara ilişkin piyasa fiyatlarının elde edilmesi mümkün olmaz. Benzer koşul ve ilkelere sahip devredilebilir opsiyonlar mevcut değilse, ihraç edilen opsiyonların gerçeğe uygun değeri bir opsiyon fiyatlama yöntemi uygulanarak tahmin edilir.

B5. İşletme, bilgili ve istekli bir piyasa katılımcısının opsiyon fiyatlama modelini seçerken dikkate alacağı unsurları göz önünde tutar. Örneğin, birçok çalışan opsiyonunun uzun geçerlilik süreleri bulunur, çoğunlukla hakediş tarihi ile opsiyonun geçerlilik süresi bitene kadar olan dönem arasında kullanılabilirler ve sık sık erken olarak kullanılırlar. İlgili opsiyonun hakediş tarihindeki gerçeğe uygun değerinin tahmin edilmesi sırasında bu etmenler dikkate alınır. Birçok işletme için, hisse senedi opsiyonunun geçerlilik süresinden önce kullanımına imkan vermeyip, tahmini erken kullanımın etkilerini de uygun olarak yansıtmayan Black-Scholes-Merton formüllünün kullanımını engelleyebilir. Ayrıca tahmini beklenen fiyat dalgalanmalarının ve diğer yöntem girdilerinin bir hisse senedi opsiyonunun geçerlilik süresi içerisinde değişebileceği olasılığını hesaba katmaz. Ancak geçerlilik süreleri oldukça kısa olan hisse senedi opsiyonları veya hakediş tarihinden sonra çok kısa bir sürede kullanılması gerekenler açısından yukarıda tanımlanan etmenler uygulanmayabilir. Böyle durumlarda, Black-Scholes-Merton formülü daha esnek opsiyon fiyatlama modeline oldukça benzeyen bir değer meydana getirebilir.

B6. Tüm opsiyon fiyatlama modelleri, en azından, aşağıdaki unsurları göz önünde bulundurur:

(a) Opsiyonun kullanılması durumunda uygulanacak fiyat;
(b) Opsiyonun süresi;
(c) Opsiyonu temsil eden hisse senetlerinin cari fiyatı;
(d) Hisse değerindeki olası fiyat dalgalanmaları;
(e) Hisselerden beklenen temettüler (eğer uygun ise)
(f) Opsiyonun kullanılma süresi boyunca risksiz yatırım getirisi faiz oranı.

B7. Fiyatı belirlerken, piyasadaki bilgili ve istekli katılımcıların dikkate alacakları diğer unsurlar da dikkate alınır (gerçeğe uygun değerin belirlenmesi gerekliliği dışında tutulan 19-22 nci Paragraflarda belirtilen hak ediş koşulları ve yeniden yükleme özellikleri dışında).

B8. Örneğin bir çalışana ihraç edilen hisse senedi opsiyonu genellikle gibi belirlenmiş dönemler içerisinde kullanılamaz (yasaların yürürlüğe girdiği dönem ya da menkul kıymet piyasası düzenleyicileri tarafından belirlenen dönemlerde olduğu gibi). Bu etken, uygulanan opsiyon fiyatlandırma yönteminin, opsiyonun süresi boyunca, herhangi bir zamanda kullanılabileceğini varsayması durumunda dikkate alınır. Ancak işletmenin, sadece opsiyon süresinin sonunda kullanılabilen bir opsiyonun değerini hesaplayan bir opsiyon fiyatlandırma yöntemini kullanması durumunda, opsiyonu yürürlükte bulunduğu dönemde (ya da opsiyonun süresi boyunca diğer dönemlerde) kullanılamamasından dolayı herhangi bir düzeltme yapılması gerekmez; çünkü ilgili yöntem opsiyonların söz konusu dönemlerde kullanılamayacağını varsayar.

B9. Benzer şekilde, calışanlara ihraç edilen hisse senedi opsiyonlarına yönelik diğer bir etken ise, örneğin opsiyonun devredilebilir olmaması ya da çalışanın işten ayrılması durumunda opsiyonu kullanmak zorunda olması gibi sebeplerden dolayı; opsiyonun çalışan tarafından erken olarak kullanılmasıdır. Opsiyonun erken olarak kullanılmasının etkileri B16-B21 inci Paragraflarda belirtildiği gibi dikkate alınır.

B10. Piyasadaki bilgili ve istekli katılımcıların hisse senedi opsiyonunun (ya da diğer bir özkaynağa dayalı finansal aracın) fiyatını belirlerken dikkate almayacakları unsurlar, ihraç edilen hisse senedi opsiyonunun (ya da diğer bir özkaynağa dayalı finansal aracın) gerçeğe uygun değerini belirlerken de dikkate alınmaz. Örneğin çalışanlara ihraç edilen hisse senedi opsiyonları açısından, çalışanın sadece kendi perspektifine göre opsiyonun değerini etkileyen unsurlar, bilgili ve istekli piyasa katılımcıları tarafından fiyatın belirlenmesi ile alakalı değildir.

Opsiyon fiyatlandırma yöntemlerinin girdileri

B11. Hisse senedi fiyatlarında meydana gelebilecek olası değişimler ve hisse senetleri üzerinden ödenen temettüler hakkında tahminde bulunmasındaki amaç; opsiyonun cari piyasa ya da müzakere edilmiş takas fiyatına yansıyacak olan beklentilerin tahmin edilmesidir. Benzer şekilde, çalışanlara ihraç edilen hisse senedi opsiyonlarının erken olarak kullanılmasının etkilerinin tahmin edilmesindeki amaç; opsiyonun çalışana ihraç edildiği tarih itibariyle elde bulunan bilgiye göre, çalışanın opsiyonu kullanması ile ilgili olarak detaylı bilgiye ulaşabilen, dışarıdan bir tarafın geliştireceği beklentileri tahmin etmektir.

B12. Genellikle gelecekteki fiyat dalgalanmaları, temettüler ve opsiyonun kullanılması ile ilgili makul beklentiler bulunacağı muhtemeldir. Eğer durum böyleyse, ilgili aralık içerisindeki her bir tutarı ilişkili olduğu meydana gelme olasılığı ile değerlendirmek suretiyle beklenen değer hesaplanmalıdır.

B13. Gelecek ile ilgili beklentiler, genellikle tecrübeye bağlı olup, geleceğin geçmişten makul ölçüde farklılık göstereceğinin beklenmesi durumunda değiştirilirler. Bazı durumlarda, belirlenebilen etkenler, düzeltilmemiş geçmiş tecrübelerin gelecekteki tecrübelerin zayıf bir öngörüsü olacağını gösterir. Örneğin, birbirinden tamamen farklı iki iş dalına sahip olan bir işletmenin, diğerine göre çok daha az riskli olan iş dalını satması durumunda, geçmişte görülen hisse fiyatı dalgalanmaları, gelecek ile ilgili makul beklentilerin dayandırılacağı en iyi bilgi olmayabilir.

B14. Diğer durumlarda, geçmiş dönemlere ilişkin bir bilgi bulunmayabilir. Örneğin yeni kote olmuş bir işletme, hisse senedi fiyatındaki dalgalanmalarla ilgili olarak geçmiş dönemlere ait çok az veriye sahiptir. Halka açık olmayan ya da yeni kote olan işletmeler aşağıda daha detaylı olarak yer almaktadır.

B15. Özetle, bir işletme, geçmiş tecrübelerin gelecekteki tecrübelerin ne ölçüde makul bir öngörüsü olabileceğini dikkate almadan, sadece geçmiş dönemlere ait bilgilere dayanarak, hisse fiyatındaki olası dalgalanmalar, opsiyon hakkının kullanılıp kullanılmayacağı ve elde edilecek temettü ile ilgili beklentiler oluşturmamalıdır.

Beklenen erken kullanım

B16. Pek çok değişik sebepten dolayı, çalışanlar sıklıkla hisse opsiyonlarını erken kullanırlar. Örneğin çalışanlara ihraç edilen hisse opsiyonları genellikle devredilemez niteliktedirler. Bu durum, sık sık çalışanların hisse opsiyonlarını erken kullanmalarına sebep olur, çünkü bu, çalışanların kendi pozisyonlarını nakde çevirebilmeleri için tek yoldur. Aynı zamanda, işten ayrılan çalışanlar genellikle hisse opsiyonlarını kısa bir süre içinde kullanmak zorundadırlar, aksi takdirde bu haklarını kaybederler. Bu unsur, çalışanların hisse opsiyonlarını erken kullanmalarına da sebep olur. Hisse opsiyonlarının erken kullanılmasına sebep olan diğer etkenler; riskten kaçınma ve çalışanın kişisel varlıklarının çok çeşitli olmamasıdır.

B17. Hisse opsiyonlarının olası erken kullanımının etkilerinin dikkate alınma yolları, uygulanan opsiyon fiyatlandırma yönteminin türüne bağlıdır. Örneğin, olası erken kullanım, opsiyonun beklenen süresi (opsiyonun çalışana verildiği tarihten opsiyonun kullanılmasının beklendiği tarihe kadar geçen süredir) ile ilgili tahmini opsiyon fiyatlandırma yöntemine (Black-Scholes-Merton formülü gibi) girdi olarak dahil edilerek dikkate alınabilir. Alternatif olarak, olası erken kullanım, binomial olarak ya da kontrat süresini bir girdi olarak kullanan benzer opsiyon fiyatlandırma yönteminde şekillendirilebilir.

B18. Opsiyonun erken kullanımı ile ilgili tahminde bulunurken dikkate alınacak etkenler:

(a) Hakediş döneminin süresi, çünkü hisse senedi opsiyonu genellikle hakediş süresinin sonuna kadar kullanılamaz. Bu nedenle, erken kullanıma ilişkin değerleme sonuçlarını belirlemek opsiyonlara hak kazanılacağı varsayımına dayanır. Hakediş koşullarının belirtileri 19-21 inci Paragraflarda açıklanmaktadır.
(b) Benzer opsiyonların geçmişte kullanılmadan tutulduğu ortalama süre.
(c) İlgili hisselerin fiyatı. Tecrübeler, çalışanların hisse fiyatının kullanım fiyatlarının belirli bir seviyesinin üzerine çıktığında söz konusu opsiyonları kullandıklarını gösterebilir.
(d) Çalışanın organizasyon içindeki pozisyonu. Örneğin tecrübe göstermektedir ki, daha üst kademede çalışanlar daha alt kademede çalışanlara göre opsiyonlarını daha geç kullanma eğilimindedirler (Paragraf B21’de daha detaylı olarak açıklanmıştır).
(e) Hisselerin fiyatındaki olası dalgalanmalar. Ortalama olarak, çalışanlar fiyat dalgalanması daha yüksek olan hisse senedi opsiyonlarını fiyat dalgalanması daha düşük olan hisse senedi opsiyonlarına göre daha erken kullanma eğilimi göstermektedirler.

B19. Paragraf B17’de belirtildiği gibi, opsiyonun olası erken kullanımının etkileri, opsiyonun beklenen süresi ile ilgili tahmini opsiyon fiyatlandırma yöntemine girdi olarak dahil edilerek dikkate alınabilir. Bir grup çalışana ihraç edilen hisse senedi opsiyonlarının beklenen süresi tahmin edilirken işletme, bu tahmini, çalışanların opsiyonu kullanma davranışları ile ilgili daha detaylı veriye dayanarak (aşağıda daha detaylı olarak açıklanmıştır), grubun tamamı için beklenen ağırlıklı ortalama süre ya da grubun tamamının içinden bir alt grup çalışan için beklenen ağırlıklı ortalama süreye göre oluşturabilir.

B20. İhraç edilen bir opsiyonu, opsiyonu kullanmada nispeten homojen bir davranış sergileyen çalışanlar için gruplara ayırmak önemli olabilir. Opsiyonun değeri opsiyonun süresinin doğrusal bir fonksiyonu değildir; opsiyonun değeri süre uzadıkça azalan bir oranda yükselir. Örneğin, diğer tüm varsayımlar aynı ise, iki yıl süreli bir opsiyon bir yıl süreli bir opsiyona göre daha değerli olmasına rağmen, bir yıl süreli bir opsiyonun iki katı kadar değerli değildir. Bu, bir opsiyonun tahmini değerini birbirinden çok farklı bireysel süreyi içeren tek bir ağırlıklı ortalama süreye dayanarak hesaplamanın ihraç edilen hisse senedi opsiyonlarının gerçeğe uygun değerlerinin olması gerekenden daha yüksek gösterilmesi anlamına gelmez. İhraç edilen opsiyonları ağırlıklı ortalama süresine dahil olan nispeten daha dar sürelere sahip pek çok gruba ayırmak, söz konusu değeri olduğundan yüksek gösterme durumunu azaltır.

B21. Benzer hususlar binomial ya da benzer bir yöntem kullanılırken de geçerlidir. Örneğin hisse senedi opsiyonlarını tüm seviyedeki çalışanlarına ihraç eden bir işletmenin tecrübesi göstermektedir ki, üst düzey yöneticiler orta seviye yöneticilere göre opsiyonlarını daha uzun süre elde tutma eğiliminde ve daha alt düzey çalışanlar ise opsiyonlarını diğer tüm düzeydeki çalışanlardan daha erken kullanma eğilimindedirler.

Beklenen dalgalanma

B22. Beklenen dalgalanma, fiyatta bir dönem boyunca görülmesi beklenen değişim miktarının bir ölçüsüdür. Opsiyon fiyatlandırma yöntemlerinde kullanılan dalgalanma ölçüsü, bir dönem boyunca ilgili hisse senedi üzerinde sürekli olarak birleştirilen getiri oranının yıllık standart sapmasıdır. Fiyat dalgalanması, hesaplamada kullanılan örneğin günlük, haftalık, ya da aylık fiyat gözlemleri gibi zaman sürecine bakmaksızın, genellikle yıllık olarak açıklanır.

B23. Bir dönem boyunca bir hissenin getiri oranı (pozitif ya da negatif olabilir), hissedarın dağıtılan temettülerden ya da hisse fiyatındaki artışlardan (ya da azalış) ne kadar fayda sağladığını ölçer.

B24. Bir hissenin yıllık fiyat dalgalanması, yılın yaklaşık üçte ikilik süresi boyunca, sürekli olarak birleştirilen yıllık getiri oranının gezindiği aralıktır. Örneğin, beklenen birleşik getiri oranı %12 olan bir hissenin %30’luk bir dalgalanmaya sahip olması, bu hissenin bir yıl boyunca getiri oranının -%18(%12-%30) ve %42(%12+%30) arasında olma olasılığının yaklaşık olarak üçte iki olduğunu söylemek demektir. Eğer hisse fiyatı sene başında 100 PB ise ve herhangi bir temettü ödenmiyorsa, yıl sonu hisse fiyatının 83.53 PB (100 birim× e–0.18) ile 152.20 (100PB × e0.42) arasında olma olasılığı yaklaşık olarak üçte ikidir.

B25. Beklenen fiyat dalgalanmasını tahmin ederken göz önünde bulundurulması gereken hususlar şunlardır:

(a) Eğer var ise, işletmenin hisse senetleri veya işletmenin opsiyon özelliklerini de içeren alım satımı yapılan diğer enstrümanları üzerinde, alım satımı yapılan hisse senedi opsiyonlarının gözüken dalgalanması.
(b) Genellikle opsiyonun beklenen süresi ile orantılı olan en yakın geçmiş döneme ait, hisse fiyatında görülen dalgalanma (opsiyonun kalan süresi ve erken kullanımının etkilerini göz önünde bulundurarak).
(c) Bir işletmenin hisselerinin halk arasında alınıp satıldığı süre. Borsaya yeni kote olan bir işletmenin hissesinin, borsaya daha uzun bir süreden beri kote bulunan benzer işletmelere kıyasla geçmişte yüksek bir fiyat dalgalanması olabilir. Borsaya yeni kote olan işletmelerle ilgili daha detaylı bilgi aşağıda yer almaktadır.
(d) Fiyat dalgalanmasının ortalama değerine dönmesi, örneğin uzun vadede ortalama düzeye dönmesi gibi, ve gelecekte olası fiyat dalgalanmasının geçmişten farklı olacağını gösteren diğer etkenler.
(e) Yerinde ve düzenli aralıklarla fiyat gözlemleri. Fiyat gözlemleri dönemden döneme tutarlı olmalıdır. Örneğin bir işletme her hafta kapanış fiyatını ya da hafta boyunca oluşan en yüksek fiyatı kullanabilir, ancak bazı haftalarda kapanış fiyatını ve diğer haftalarda en yüksek fiyatı kullanmamalıdır. Aynı zamanda, fiyat gözlemleri kullanım fiyatında kullanılan para biriminden gösterilir.

Borsaya yeni kote olan işletmeler

B26. B25 Paragrafında belirtildiği üzere, bir işletme, opsiyonun beklenen süresi ile orantılı olan en yakın geçmiş döneme ait hisse fiyatındaki dalgalanmayı göz önünde bulundurmalıdır. Borsaya yeni kote olan bir işletmenin geçmiş dönemlerde hisse senedi fiyatında meydana gelen dalgalanma ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmaması durumunda dahi, hisse senedi alım satım faaliyetinin gerçekleştiği en uzun sure için geçmiş döneme ait fiyat dalgalanmasının hesaplanması gerekir. Aynı zamanda, benzer işletmelerin geçmişte hisse fiyatlarında karşılaştırılabilir dönemlerde meydana gelen dalgalanmaları da göz önünde bulundurabilir. Örneğin sadece bir yıldır borsaya kote olan ve ortalama beş yıl süreli opsiyonlar veren bir işletme, aynı sektördeki işletmelerin hisse senedi fiyatlarının halka açıldıkları ilk altı yıl boyunca izlemiş olduğu yolu ve geçmişteki fiyat dalgalanmalarını dikkate alabilir.

Borsaya kote olmayan işletmeler

B27. Kote olmayan bir işletme, olası fiyat dalgalanması ile ilgili tahminde bulunurken geçmişe yönelik bir bilgiye sahip olmayacaktır. Bu durumda dikkate alınacak bazı etkenler aşağıda belirtilmiştir.

B28. Bazı durumlarda, düzenli olarak çalışanlarına (ya da başka taraflara) hisse senedi ya da opsiyon veren bir işletme hisseleri için bir iç pazar oluşturmuş olabilir. Bu hisselerin fiyatlarında meydana gelen dalgalanmalar, olası fiyat dalgalanmalarını tahmin ederken dikkate alınabilir.

B29. Alternatif olarak, işletme kendisine benzeyen ve hisse fiyatı ya da opsiyon fiyat bilgileri mevcut olan borsaya kote işletmelerin hisse fiyatlarında geçmiş dönemde meydana gelen ya da görülen dalgalanmalarını olası fiyat dalgalanmalarını tahmin ederken dikkate alabilir.

B30. İşletme hisselerinin değeri ile ilgili tahminlerin, kendisine benzeyen kote işletmelerin hisse fiyatlarına göre oluşturmamış olması ve bunun yerine hisselerini değerlemek için başka bir değerleme yönteminin kullanılmış olması durumunda, işletme söz konusu değerleme yöntemiyle tutarlı olan bir olası fiyat dalgalanması tahmini oluşturabilir. Örneğin işletme hisselerini net varlık ya da kazanca göre değerleyebilir. Aynı zamanda, bu net varlık ya da kazanç değerlerinin olası dalgalanmalarını da dikkate alabilir.

Beklenen temettüler

B31. İhraç edilen hisse senetlerinin ya da opsiyonların gerçeğe uygun değerlerinin hesaplanması sırasında, beklenen temettülerin dikkate alınıp alınmayacağı karşı tarafın temettü ya da temettü benzerlerine hak kazanıp kazanmadığına bağlıdır.

B32. Örneğin, çalışanlara opsiyonlar verildiği ve çalışanların, opsiyonların verildiği ve kullanıldığı tarihler arasında bu opsiyonlara bağlı hisseler üzerinden temettü ya da temettü benzerlerini (nakit olarak ödenebilen ya da opsiyon kullanım fiyatını düşüren) almaya hak kazanıldıkları durumda, ihraç edilen opsiyonlar hisselere ilişkin hiçbir temettü ödemesi yapılmayacakmış gibi değerlenmelidir. Yani, beklenen temettü ile ilgili girdi sıfır olmalıdır.

B33. Benzer şekilde, çalışanlara ihraç edilen hisse senetlerinin ihraç tarihindeki gerçeğe uygun değeri tahmin edilmesi sırasında, çalışanın hakediş döneminde ödenen temettüyü almaya hak kazanmış olmaları durumunda, beklenen temettü için herhangi bir düzeltme yapma gereği yoktur.

B34. Bunun tersine, çalışanların hakediş döneminde (ya da opsiyon olması durumunda kullanım tarihinden önce) temettü ya da temettü benzerlerine hak kazanmamış olmaları durumunda, hisse senedi ya da opsiyonların ihraç tarihindeki değerlemeleri temettüleri de hesaba katmalıdır. Bu demektir ki; bir opsiyonun veriliş tarihindeki gerçeğe uygun değeri tahmin edilirken, beklenen temettüler opsiyon fiyatlandırma yöntemine dahil edilmelidir. Bir hisse senedinin ihraç tarihindeki gerçeğe uygun değerinin tahmin edilmesi sırasında ise, bu değer hakediş döneminde ödenmesi beklenen temettülerin bugünkü değeri kadar azaltılmalıdır.

B35. Opsiyon fiyatlandırma yöntemleri, genellikle, beklenen temettü getirisinin belirlenmesine ihtiyaç duyar. Ancak, bu yöntemler getiriden ziyade beklenen temettü tutarını kullanmak için değiştirilebilirler. Bir işletme, beklenen getiriyi ya da kendisinin beklediği ödemeyi kullanabilir. Bunlardan ikincisinin kullanılması durumunda, temettülerdeki artışın geçmişteki izlediği yol dikkate alınır. Örneğin bir işletmenin politikası, genel olarak, her sene temettülerin yaklaşık olarak %3 yükseltilmesi şeklinde tezahür etmiş ise, bu varsayımı destekleyen bir kanıt yoksa, opsiyonun süresi boyunca sabit bir temettü ödeneceği varsayımında bulunmamalıdır.

B36. Genel olarak, beklenen temettü ile ilgili varsayımlar, halka açık bilgiler temel alınarak oluşturulmalıdır. Hiç temettü ödemeyen ve hiç böyle bir planı da olmayan bir işletme sıfırlık bir beklenen temettü getirisi varsaymalıdır. Ancak, hiç temettü ödemeyen gelişmekte olan bir işletme çalışanlarına verdiği hisse opsiyonlarının beklenen süreleri boyunca temettü ödemeye başlamayı düşünebilir. Bu işletmeler geçmişteki temettü getirilerinin (sıfır) ortalamasını ve makul olarak karşılaştırılabilir düzeydeki akran bir grubun temettü getirilerinin medyanını kullanabilirler.

Risksiz faiz (getiri) oranı

B37. Genellikle, risksiz faiz oranı, kullanım fiyatının açıklandığı para biriminin ait olduğu ülkenin ihraç edilen ve değerlenen opsiyonun vadesi ile aynı vadeye sahip olan kupon ödemesiz kağıtlarının üzerindeki getiri oranıdır (opsiyonun kalan süresi ve opsiyonun olası erken kullanımının etkilerinin de dikkate alındığı). Bu şekilde ihraç edilmiş olan kağıtların bulunmaması durumunda da, koşulların kupon ödemesiz devlet kağıtlarının üzerindeki getiri oranının risksiz faiz oranını temsil etmediğine işaret etmesi halinde (örneğin yüksek enflasyonlu ekonomiler), bunun yerine uygun bir ikame unsur kullanmak gerekebilir. Aynı zamanda, piyasa katılımcılarının değerlenen bir opsiyonun beklenen süresine eşit süreye sahip bir opsiyonun gerçeğe uygun değerini tahmin etmeleri sırasında, risksiz getiri oranını, kupon ödemesiz devlet kağıtları üzerindeki getiri oranı yerine söz konusu ikame unsur aracılığıyla belirlemeleri durumunda, yine söz konusu unsur kullanılmalıdır.

Sermaye yapısı etkileri

B38. Genellikle, işletme değil, üçünü şahıslar alınıp satılan hisse senedi opsiyonlarını satarlar. Söz konusu hisse senedi opsiyonları kullanıldığında, satıcı, ilgili hisseleri opsiyon sahibine verir. Bu hisseler mevcut hissedarlardan satın alınırlar. Dolayısıyla, alınıp satılan hisse opsiyonlarının kullanılmasının herhangi bir sulandırma etkisi bulunmaz.

B39. Buna karşın, hisse opsiyonları işletme tarafından satılırsa, bu hisse opsiyonları kullanıldığında yeni hisseler ihraç edilmiş (fiilen veya şeklen) olur. Hisselerin cari piyasa fiyatından ziyade yürürlük tarihindeki kullanım fiyatından ihraç edileceği düşünülürse, söz konusu gerçek ya da potansiyel sulandırma işlemi, hissenin fiyatını düşürebilir; böylelikle opsiyon hamili opsiyonu kullanması durumunda, hisse fiyatını sulandırmayan alınıp satılan benzer bir opsiyonun kullanılmasından elde edeceği kadar kazanç elde etmez.

B40. Bunun ihraç edilen hisse senedi opsiyonları üzerinde önemli bir etkisinin olup olmadığı, mevcut ihraç edilmiş hisselerin sayısına kıyasla opsiyonların kullanılması durumunda ortaya çıkacak olan yeni hisselerin sayısı gibi pek çok etkene bağlıdır. Aynı zamanda, piyasanın, opsiyonun ihraç edileceğine dair halihazırda bir beklenti içinde olması durumunda, potansiyel sulandırma etkisi piyasa tarafından opsiyonun veriliş tarihi itibariyle zaten hisse fiyatına yansıtılmış olabilir.

B41. Ancak işletme, ihraç edilen hisse senedi opsiyonlarının, ilgili opsiyonların gelecekte kullanılmasının yol açması muhtemel sulandırma etkisinin, opsiyonun veriliş tarihindeki tahmini gerçeğe uygun değeri üzerinde önemli etkisi olup olmayacağını dikkate almalıdır.

Opsiyon fiyatlandırma yöntemleri bu potansiyel sulandırma etkilerini dikkate alacak şekilde uyarlanabilir.

Özkaynaktan karşılanan hisse bazlı ödeme anlaşmalarındaki yenilemeler

B42. 27 inci Paragraf, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların koşul ya da sürelerinde yapılan yeniliklere, ya da özkaynağa dayalı finansal araçların iptal ya da ödenmelerine bakılmaksızın, bir işletmenin en azından, alınan hizmetlerin, eğer ki söz konusu özkaynağa dayalı finansal araçlar veriliş tarihinde bir hakediş koşulunun (bir piyasa koşulu dışında) yerine getirilmemiş olmasından dolayı kaybedilmiş değil ise, özkaynağa dayalı finansal aracın veriliş tarihindeki gerçeğe uygun değerine göre ölçmesini ve bunu kayıtlarına almasını gerektirir. Buna ek olarak, işletme, hisse bazlı ödeme anlaşmalarının toplam gerçeğe uygun değerini arttıran ya da çalışana fayda sağlayan yeniliklerin etkilerini de muhasebeleştirir.

B43. Paragraf 27 hükümlerinin uygulanması için:

(a) Yenileme işleminin, söz konusu işlemden hemen önce ve sonra ölçüldüğünde ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal aracın gerçeğe uygun değerini arttırması durumunda (örneğin uygulama fiyatını düşürerek), işletme, ihraç edilen özkaynağa dayalı araç için, gerçeğe uygun değerdeki artışı alınan hizmetlerin ölçümünde dikkate alır. Gerçeğe uygun değerdeki artış, yenilemeden önceki özkaynağa dayalı finansal araç ile yenilenmiş özkaynağa dayalı finansal aracın gerçeğe uygun değerleri arasındaki farktır. Yenileme işleminin hakediş döneminde gerçekleşmiş olması durumunda, özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerindeki artış; başlangıçta ihraç edilen ve yenilemeden önceki hakediş döneminin kalan süresi boyunca muhasebeleştirilen özkaynağa dayalı finansal araçların ölçümüne ilave olarak, değişim tarihinden ilave özkaynağa dayalı finansal araçlara hak kazanıldığı tarihe kadar alınan hizmetlerin tutarlarının ölçülmesi işlemine de dahil edilir. Yenileme işleminin hakediş döneminden sonra olması durumunda, gerçeğe uygun değerdeki artış hemen muhasebeleştirilir, ya da, çalışana yenilenmiş söz konusu özkaynağa dayalı finansal araçlara koşulsuz olarak hak kazanmadan önce ek bir süre daha hizmet etme zorunluluğu getirilmiş olması durumunda, hakediş dönemi boyunca muhasebeleştirilir.
(b) Benzer şekilde, yenileme işleminin özkaynağa dayalı finansal araçların sayısını arttırması durumunda, işletme, ilave olarak ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların yenilemenin yapıldığı tarihteki gerçeğe uygun değerini, (a)’da yer alan hükümlerle tutarlı olarak, ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçlara karşılık alınan hizmetlerin ölçümüne dahil eder. Örneğin, yenilemenin hakediş döneminde gerçekleşmesi durumunda, ilave olarak ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değeri; başlangıçta ihraç edilen ve yenileme öncesi hakediş döneminin kalan süresi boyunca muhasebeleştirilen özkaynağa dayalı finansal araçların ölçümüne ek olarak, yenileme tarihinden ilave özkaynağa dayalı finansal araçlara hak kazanılan tarihe kadar elde edilen hizmetlerin muhasebeleştirilen tutarlarının ölçümüne de dahil edilir.
(c) İşletmenin hakediş koşullarını çalışanın yararına olacak şekilde değiştirmesi durumunda, hakediş dönemini kısaltması ya da bir performans koşulunu (piyasa koşulları dışında ve kendisine ilişkin değişiklikler yukarıda yer alan madde (a)’ya göre muhasebeleştirilen) değiştirmesi ya da kaldırması gibi, Paragraf 19-21’de yer alan hükümlerin uygulanması sırasında, değiştirilmiş hakediş koşulları da hesaba katılır.

B44. Buna ek olarak, bir işletmenin ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların süre ya da koşullarını hisse bazlı ödeme anlaşmasının toplam gerçeğe uygun değerini azaltacak şekilde ya da artık çalışanın menfaatine olmayacak şekilde değiştirmesi durumunda, işletme, değişiklik hiç olmamış gibi (Paragraf 28’de belirtildiği şekilde muhasebeleştirilmesi gereken ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların tamamının ya da bir kısmının iptal edilmesi durumu dışında), ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçlara karşılık alınan hizmetleri muhasebeleştirmeye devam eder. Örneğin:

(a) Yenileme işleminin, söz konusu işlem yapılmadan hemen önce ve sonra ölçülen özkaynağa dayalı finansal araçların gerçeğe uygun değerini düşürmesi durumunda, gerçeğe uygun değerdeki bu azalış dikkate alınmaz ve elde edilen hizmetlerin tutarlarını, bu hizmetlere karşılık ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araçların ihraç tarihindeki gerçeğe uygun değerlerini baz almak suretiyle ölçmeye devam eder.
(b) Yenileme işleminin bir çalışana ihraç edilen özkaynağa dayalı finansal araç sayısını azaltması durumunda, söz konusu azalan tutar, Paragraf 28’de belirtildiği gibi ihraç edilen tutar içinden bu tutarın iptali olarak muhasebeştirilir.
(c) İşletmenin çalışanın yararına olmayacak şekilde hakediş koşullarını değiştirmesi durumunda, hakediş süresinin arttırılması ya da performans koşulunun değiştirilmesi veya ilave performans koşulu (piyasa koşulları dışında ve kendisine ilişkin değişiklikler yukarıda yer alan madde (a)’ya göre muhasebeleştirilen) öngörülmesi durumunda olduğu gibi, Paragraf 19-21’de yer alan hükümlerin uygulanması sırasında, değiştirilmiş hakediş koşulları dikkate alınmaz.

[1] Bu TFRS’de “değerinden” yerine “değeri referans alınmak” ifadesinin kullanılmasının sebebi; işlem tutarının nihai olarak, karşı tarafa verilen özkaynağa dayalı finansal araçların, 11 ve 13 üncü Paragraflarda (hangisi uygunsa) belirtilen günde ölçülen gerçeğe uygun değerleri ile 19 uncu Paragrafta açıklandığı üzere hak kazanılan özkaynağa dayalı finansal araçların sayısı ile çarpılmak suretiyle ölçülecek olmasıdır.

[2] Bu TFRS’nin geri kalan kısmında geçen “çalışanlar” terimi, diğer benzeri hizmet sağlayıcılarını da kapsar.

[3] 35-43 üncü Paragraflar arasında nakit kelimesine yapılan tüm atıflar, aynı zamanda, işletmenin diğer varlıkları için de yapılmış sayılır.

[4] Bu çerçeve, işletmenin mevcut yükümlülüğü olan geçmiş olaylardan kaynaklanan bir borcu, ekonomik yararların (yani nakit ve diğer işletme varlıklarının işletmeden çıkışlarının) şekillendirdiği işletme kaynaklarının nakit çıkışıyla sonuçlanması beklenen ödemeyi tanımlar.

[5] Bu Ek’te, parasal tutarlar “para birimi (PB)” olarak ifade edilmiştir.

Kaynak: https://www.kgk.gov.tr/